Kontoristen

Dei seier at ein lærer så lenge ein lever. I utgangspunktet høyrest det tilforlateleg og fint ut. Spørsmålet er likevel om det er rimeleg med eit lite atterhald. Dersom ein ser nærare etter på korleis dei gamle ter seg, tenk til dømes på Pensjonistpartiet eller saker i jordskifteretten, kan det sjå ut som om ikkje alle i grånande alder er like læreneme. Kanskje er det rettare å seia at mange lærer så lenge dei lever, medan somme aldri lærer?

For å undersøkja korleis eg sjølv responderer på nye stimuli i tilårskomen alder, var eg for nokre år sidan med på ein studietur til Rundenuten. Turen vart arrangert av vaksenopplæringa på Jåstad. For å sikra eit godt opplegg for dei to påmelde studentane, stilte vaksenopplæringa med fire instruktørar. Eg må vedgå at eg var litt uroleg for at denne massive lærardekninga skuldast at det er vanleg med litt svinn på ein slik tur.

Studentane blei fylgt av ein instruktør til Kvannskårvarden. Der skulle me møta dei tre andre instruktørane. Vel framme, fekk me demonstrert det fyrste læringsmålet: På nutaturar, er det ikkje så viktig å vera presis, poenget er å vera fyrst. Instruktørane hadde alt gått frå møteplassen for å snakka med ein sau og tre lam som tolmodig stod og venta på ei fjellhylle nokre bergalag lengre nede mot fjorden. Jamvel om det stod Kvikk Lunsj og kaffi på timeplanen, hadde me ikkje anna val enn å halsa nedover ufsene til dei andre.

Vel nede ved hylla, måtte studentane vera svært konsentrerte for å få med seg alt som skulle formidlast. For det fyrste lærte me at det er viktig å koma raskt i gang. Som dei sa: «Teoretikarar og planleggjarar finst det nok av på universiteta og i heradsadministrasjonen. I nuten må det handlast, ein får tidsnok veta om det er for tungt for ein mann å halda i tampen.»

Dinest fekk me ei rask innføring i nutaetikken: Sånn i utgangspunktet er alle like mykje verdt, men det er samstundes klart at somme har meir å tapa enn andre. Difor vart kårkallen på 70, med livslang burett og fritt forbruk av eple, sendt ned i skåra, medan 40-50 åringane med blankpolerte traktorar og tenestefolk, vart sitjande att på toppen.

Mannen på hylla skulle festa band på beista, og karane på toppen skulle slepa dei opp på trygg grunn. Brått høyrde me eit rop om meir tau nede frå skåra. Sauen ville ikkje bittast som ein annan marionette, han ville vera fri som fuglen. Då han kjende bandet kring halsen, bykste han ut i lause lufta. Sauen måtte firast ned på bakken under hylla før renneløkka fekk gjort jobben. Til all lukke var bandet langt nok.

Etterpå synte tau-mannen fram nokre såre nevar til studentane. «Slik går det når de let hanskane liggja i sekken», sa han med ei belærande mine. «Akkurat det, kunne eg ha tenkt meg til sjølv», svarte eg. Det var ein tabbe. Etter fleire tiår på skulebenken, burde eg ha visst at ein ikkje må gjera læraren forlegen. «Sidan du kan så mykje, så kan du få bera utstyret vårt», repliserte instruktøren. Dermed hadde Kvikk Lunsjen fått rikeleg med selskap i sekken.

No i ettertid, har eg fundert litt på om det gjekk to band ned på hylla. Stunda var så hektisk, at eg greier ikkje å rekapitulera heilt sikkert. Tek ein omsyn til at dagens pensjonistar plar bruka opp heile pensjonen på seg sjølv, medan ein sau med tre lam fort kan vera verdt fleire tusen kroner, er det vel rimeleg å tru at det berre gjekk eitt tau ned i skåra.

Den fyrste redningsaksjonen gjekk fint. Me hadde lært mykje, men ikkje nok. Lengre inne i nuten, nedst i Øvrebotnen, hadde fleire beist blitt observerte i ei skår. Instruktørane synte oss snaraste vegen rett gjennom nuten. Utan kjentfolk, hadde det ikkje vore nokon leik å ta seg fram. Eg har ofte høyrt at det trengst ballar for å ferdast i slikt terreng. Det stiller eg meg litt kritisk til. Fleire stader er stien så smal at den rett og slett er ueigna for dei med overlag store testiklar og tilhøyrande breitt ganglag. I ei av dei bratte skråningane, demonstrerte instruktørane kvifor det er så viktig å gå fyrst. Dei sparka laus steinar og synte oss kor farleg det kan vera å gå sist.

Frå tidlegare visste eg at lærarane var ivrige brukarar av verneutstyr. Med eigne auge hadde eg mang eingong sett korleis ein sydvest bak fram kunne halda sjølv den giftigaste sprøytevæska på trygg avstand. Eg hadde difor venta at me skulle gå i tau på utsette stader, og at me skulle gå med hjelm under Svartaberget, eit parti med særleg rote fjell. Men det lærte me var heilt unødvendig. Mykje meir effektivt er det å gå fort forbi. Då vil ikkje uflaksen rekka å setja krokfot eller å sikta seg inn med steinane sine.

Vel framme på hi sida av nuten, kunne me konstatera at turen hadde vore heilt bortkasta, næringsmessig sett. Sauene hadde fasta og letna nok til å ta seg ut av skåra utan hjelp. Men estetisk sett, vart me rikt lønna. Det er ikkje til å tru at det kan finnast slik ei grøderik eng med blomar midt oppe i steile berget. Med ei helling på over førti grader, vil det aldri bli noko opplagt reisemål for telt-turistar og blome-kjære bestemødre, men for smale og fjellfolk er det reine pilegrimsmålet.

Me tok sauene med oss den same vegen attende gjennom nuten. For studentane var skuledagen over. Instruktørane, derimot, hadde enno ei lekse å læra. På ein av dei smale stadene, senka den eine instruktøren på farten. Det skulle han ikkje ha gjort. Brått slo uflaksen til og reiv føtene vekk under mannen. I siste liten greidde han, med hjelp frå ein av dei andre instruktørane, å snyta uflaksen for gleda ved å sjå ein tregus stupa i fjorden. Flau over å ha blitt teken på fersken av urøynde studentar, bykste mannen opp att på føtene og raste vidare som om ingenting hadde hendt. Trass i dei kvikke stega, gjekk mannen endå eingong i bakken. Denne gongen var ikkje plassen like utsett, og han vart sitjande litt fortumla og fundera over nutaregelen om høgt tempo. Då såg han det. Snøret på dei splitter nye skorne hadde slitna, og årsaka til snublinga var funnen. Skorne hadde han kjøpt i Odda dagen før. Han hadde fortalt om studieturen og bede om det beste dei hadde, helst med ekstra god støtte kring anklane.

Fjordingane har gløymt at dei gjekk skulder ved skulder med oddingane i 1. mai toga i 1993 og 94. Oddingane kan gløyma mykje, til dømes kvar dei har lagt blodprøvane, men samhaldet frå 94, gløymer dei ikkje. Om dei stadig blir færre mellom pipene, blir dei ikkje mindre utkropne dei som er att. Som takk for sist, hadde oddingen skore lissene halvvegs over.

Studentane hadde ein flott, spanande og lærerik tur. Om instruktørane lærte at det kan vera lurt å halda seg inne med oddingane, og gå i tog sånn cirka ein gong i året, er vel meir uvisst.

Talet to, er kraftig til å vera så lite. Særleg om ein tenkjer på kor vanleg det er å forstå verda i to kategoriar: Presten talar om paradis og helvete, domaren er oppteken av skuld og uskuld, og sjefen  serverer cola og vatn på møta. (Tidlegare var det vanleg å setja fram fleire typar brus og drykk, men så vart det bestemt at verksemda skulle bli eit helsefyrtårn, slik ho alt var eit miljøfyrtårn. I vårt kontormiljø, avgrensar helseutfordringa, post Høybråten, seg til bruken av læskedrikk, og miljøutfordringa til det å gjennomføra unødvendige reiser med fly. Til all lukke, har me ein sjef som tek på seg det vonde på vegner av staben: Leiaren drikk brusen, og han tek dei umoralske flyreisene. For dei tilsette. Truleg er denne offerviljen inspirert av Jesus, som spanderte ein ettermiddag på krossen for synda til menneska.)

Somme er skeptiske til den innebygde forenklinga i tenkjing med to kategoriar. Til slike folk vil eg berre seia: De har aldri laga ein firefeltstabell! Alle som har laga ein slik tabell, veit korleis det kjennest når alt fell på plass. To dimensjonar forenkla til det absurde, kan gje fire felt som avslører meininga med livet, eller i alle fall nesten. Det er ikkje berre for å skryta, men dette stod klart framføre meg alt den gongen eg var barnearbeidar i det norske jordbruket. Det er faktisk heilt sant: Eg har vore barnearbeidar i eitt av verdas rikaste land. Dei fleste meiner nok at dette høyrest heilt utruleg ut; at born kan vera billigare og betre arbeidskraft enn polakkar frå alskens land, men det er altså ikkje meir enn ein mannsalder sidan. Og eg var lønsam. I alle fall fram til firefeltstabellen tok meg.

Eg spissa øyrene dei gongene bøndene snakka saman. To ting talte dei alltid om: Kor mykje hadde dei utretta i løpet av ein dag, og kor utslitne var dei då myrkret la seg over fjorden. Ein trong ikkje vera av den hypersensitive typen, for å skjøna at idealet var å få gjort mest mogeleg utan å bli trøytt. I omtalen av tenestefolk, brukte dei sveitte som mål på trøyttleik, det blei for komplisert å spørja om vedkomande var trøytt eller ikkje.

Den ideelle tenesteguten, var ein dreng som kunne utretta enormt mykje, berre pitte litt mindre enn bonden, utan å verta sveitt. Om slike, sa dei at det var synd at han ikkje hadde odelsrett på noko bruk av verdi. Det nest beste, var å få tak i ein dreng som kunne utretta enormt mykje, men som vart drivande våt av sveitte.  Dette var personar med potensiale, men dei måtte jobba litt med fysikken. Tredjeplassen, gjekk til drenger som gjorde lite, men som sveitta mykje. Desse var udugelege, men dei prøvde i det minste. Sisteplassen gjekk til dei som gjorde lite, og som sveitta lite. Dette var udugelege latsabbar som snart vart bannlyste i heile området.

Eg var ikkje noko naturtalent. Lenge jobba eg for full kraft. Sveitt og fæl låg eg og vippa mellom kategori 2 og 3. Men så skjønte eg dynamikken: Så lenge eg sveitta, ville eg dårlegast vera i kategori 3, og då ville kontrakten bli fornya: Bøndene kunne i gode stunder kjenna litt sympati for dei som jobba hardt, jamvel om dei ikkje fekk gjort noko særleg. Difor lærte eg meg å sveitta utan å jobba. Eg låg i åkeren og las, og med jamne mellomrom stimulerte eg sveittekjertlane. I det eg høyrde traktoren nærma seg, fekk eg dei til å pøsa ut væte. Aldri såg arbeidsgjevaren meg med turr panne. Han såg på den urørte enga, eller på det bugnande treet, og sa «ja, ja». På gymnaset, hadde eg ikkje problem med å skjøna Darwin og læra om «survival of the wettest».

Gode kontoristar, kan forventa lønstillegg om dei er støvande turre. Vel, vel. Er i gang med omprogrammeringa.

Eg kjenner ei tilårskomen dame, ho er sikkert over 50 år, som er usedvanleg flink til å dansa. På parketten er ho som eit fjon; har ho ikkje før svinga seg eine vegen, startar piruetten den andre.

Ho treng ikkje meir enn musikk og ein mann for å koma i humør. Det vil seia, det held ofte berre med  musikken. Dersom mannen er av den, dansemessig sett, litt utilstrekkelege sorten, får ho omlag same uttrykket i fjeset, som mensa-folket får når dei må forklara at den manglande figuren er ein grøn trekant.

Men når det er full klaff med både mann og musikk, trur ho ikkje lenger at englane berre finst i himmelen (jf. Ole Ivars). Ho flyg over golvet med eit andlet som born i gamle dagar hadde på jolekvelden. (I vår tid, er borna så vekkskjemde og ufordragelege, at dei berre lettar på smilebandet om gåvene overgår dei villaste fantasiane.)

Denne dama bestemte seg for å gje noko heilt spesielt i gåve til dottera si. Og kva gjorde ho? Jau, då gjekk ho på internett og søkte etter danseklubbar på eksotiske destinasjonar. Dottera har aldri vore spesielt interessert i dans. Men, tenkte mora, er destinasjonen eksotisk nok, kan det vel tenkjast at dottera får fart på føtene?

Ropar ein på internett, får ein svar. Snart var turen organisert med fly, husrom og danseklubb. Alt gjekk sånn nokolunde etter planen, heilt til dei skulle på dans. Mottakinga var storarta, vertane stod på pinne for dei gjestande damene, men det vart likevel ikkje heilt slik dei hadde sett det for seg. Det synte seg at på swingers-klubbar, syslar dei med litt meir enn vanleg swingdans.

I austen plar dei fokusera på at alt heng saman. Har ein vondt i ei tå, kan det skuldast ein øm milt eller ubalanse i ein av dei mange energibanane i kroppen. Akkupunktur og ulike typar naturmedisin, er mykje brukt for å nullstilla system som har havna i ulage. I tillegg er det vanleg og viktig å kopla hovudet til lekamen gjennom meditasjon. Tankeøvingar kan fungera som ei stakefjør i energibanane, og få energien til å renna fritt som noko heilt anna i ein nyspylt kloakkleidning.

Tek ein meditasjonen til neste nivå, kan ein læra seg å styra energstraumane slik flygeleiarane kontrollerer luftrommet over London, til dømes. I karatelæreboka mi, las eg om ein sensei som let seg snø ned slik grønnlandshundane gjer. Han hadde korkje varmeflaske, ullunderbukse eller jervenpose. Alt han hadde, var eit kjempesvart belte og eit kokande hovud. Gjennom meditasjon, fekk han frakta varmen rundt i kroppen, slik at kulda ikkje fekk skikkeleg bet på han. Morgonen etter var han, etter å ha pussa tennene, klar for ei ny treningsøkt med studentane sine, og under ryggen hans, hadde graset vorte grønt i løpet av natta.

Sjølvsagt er det lov å ta noko av dette med ei klype salt. Men har du stadig vondt både her og der, er det ikkje så vanskeleg å ofra litt av den kritiske sansen. Før trudde eg at kvar ein muskelstrekk var eit teikn på at alderdomen banka på og ville ha meg med på vegen mot vigsla jord. No slår eg meg til tols med at den vonde hofta skuldast kroppsleg ubalanse eller ein skipla energistraum. Mot slikt finst det bot: Nokre nåler, ein tarmskylling og litt ginseng, så er ein attende i godt gammalt slag.

Det flotte med slik holistisk tenkjing, er at den kan skalerast. Er heilskapen liten, tenkjer ein smått, er heilskapen stor, tenkjer ein stort. I ein organisasjon, til dømes, handlar det ikkje om kjertlar og svamplekamar. Der kan sjefar og tilsette tilsvara kroppslege organ, og kommunikasjonsstraumar og kommandoliner vera substitutt for energistraumar.

Lat meg illustrera dette med eit døme: I ein organisasjon har det dukka opp ein særleg sur spesialrådgjevar.

Etter vanleg vestleg verdsoppfatting, vil det vera viktig å få vedkommande i behandling. Hadde han vore ei tå, ville det vore snakk om spjelking, bandasje og å køyra på med smertestillande. Ein arbeidstakar, vil etter dette tankesettet kunna bli lækja ved å få ordre om klare reglar for framferd (spjelking), ved ikkje å kunna ta avgjerder (bandasje) og ved ikkje å bli sett krav til (smertestillande).

Doktaren frå austen, vil gripa det an på ein heilt annan måte. Han aksepterer den sure spesialrådgjevaren, men han tek kjapt ein Holberg: Kvifor syt den sure? I denne prosessen må det kartleggjast om det finst noko som sprer sjukdom i organisasjonen, og om kommunikasjonen flyt med eller mot kjerringa. Kartlegginga vil gje føringar for intervensjonen: Blir det te, tarmskylling, amputasjon eller eksplosjon? Ginseng vil kina-dokteren tilrå uansett, akkurat det er litt som høgremannen og skatteletta. 

Dersom den austlege tenkjemåten får fotfeste i organisasjonar som ikkje heilt er mogne, kan ein få merkelege utslag. Eg har til dømes sett at idealet om å vera i jamvekt, blir tolka som at leiargruppa bør ha sånn nokolude same ansiennitet som arbeidsstokken. Er leiargruppa lita og arbeidsstokken stor, tyder det at ein må fylgja godt med. Ser det ut til at arbeidstakarane har lyst til å bli verande, er det viktig å introdusera tiltak slik at dei sluttar. Får ein ut ein med 10 års ansiennitet, kan ein tilsetja fleire med eitt eller færre.

Av ein eller annan grunn, har eg enda opp med ei by-kone.  Ikkje sånn å forstå at ho ikkje er brukandes til noko, ho er retteleg flink til mykje, og det er neimen ikkje gjengs for alle slike, men ho talar bymål og er på førenamn med fleire frisørar enn det finst sauerasar i landet. Fint smiler ho og, men eg har ikkje trumfa til meg ei trofekone. Ho var heilt gratis, sånn i utgangspunktet.

Ut frå eit regionalt perspektiv, har eg budd i sentrale strok det meste av livet. I bydn har eg lært meg meir enn å eta med kniv og gaffel, men eg har ikkje fått vaska føtene, eller røtene, heilt fri frå den jorda dei stod i under oppveksten på ein småskoren vestlandsgard. Som dei seier, du kan få bonden ut av bygda, men du får ikkje bygda ut av bonden.

Heime hjå oss, er det bokstavleg tala by og land, hand i hand. Som kjent har fleirkulturelle ekteskap dårlege odds, og i heimen dukkar det jamt opp utfordringar av kulturell karakter. I det siste, har me vore nøydde til å jobba med å utvikla ei sams oppfatning og forståing i høve tur og trening.

På landsbygda trenar ingen. Dei med tiltakslyst arbeider, dei andre ligg på sofaen. Eller køyrer traktor. På kveldstid eller i   helgane, kan ein gå på tur. Dersom ein går på veg, anten han er asfaltert, grusa eller steinsett, er det spasertur ein er på. Skal ein inspisera kva naboen har føre seg i utmarka, eller i det minste eit stykke i frå husa, går ein på lusketur. Då vel ein gjerne krevjande ruter gjennom ekstra ulendt terreng, slik at det kan sjå litt tilfeldig ut at ein kjem ut av skogen akkurat der naboen held på med å byggja ei bru eller hogga skog. Fjelltur kan ein sjølvsagt også gå på, men aldri utan eit sertifisert formål. På vinterstid går ein i fjellet for å undersøkja om snøtilhøva kan seia noko om korleis beitet blir til sommaren, på våren sjekkar ein kor høgt til fjells grasveksten er komen, på sommaren ser ein til dyra og på hausten lyt ein få smalen heim.

Moderne bydamer er opptekne av trening. Dei blir rasande om nokon kallar det dei har vore med på for spasertur, til nød kan dei akseptera nemninga «speed walk». Humøret fell til eit lågmål om dei må klyva i urer og baska seg gjennom småskog, berre for å enda opp ved det nye gjerdet til naboen. Og dei blir skikkeleg grinete om fjellturen alltid lyt gå der ein har, eller forfedrane har hatt, beiterett. Ei moderne bydame vil ha drikkeflaske, skritteljar, pulsklokke, Besseggen og Galdhøpiggen.

Kona og eg har kome fram til eit kompromiss der me båe gjev og tek, eit tur-kulturelt modus vivendi: Me er samde om å bruka nemninga «treningstur» om formålslause turar i skog og mark. Me skal aldri meir leggja ut på lusketur, og dersom me går på ukjende fjell, skal ingen bli sure om det dukkar opp nokre kommentarar kring beitetilhøva.

Det er krevjande å kjenna til alle nyansane i tur-omgrepet. Landsbygda har sine variantar, og det har jammen meg byfolk også. Ein gong trefte eg på ei flott dame nede ved torget. Av ein eller annan grunn stillte ho akkurat meg fylgjande spørsmål: «Vil du ha tur?» Eg svarte som sant var  «Tja, det kunne vore rett triveleg det, men eg har ikkje sko til anna enn ein spasertur.»

Ei viktig kampsak for dagens kontoristar, er å få trena i arbeidstida. Og då meiner me trening, ikkje ei lita fagrørsle midt på dagen.

Somme arbeidsgjevarar har vore positive til kravet. Truleg har dei tenkt at friske folk har mest lyst til å gå på jobb, og at trening kan halda dei tilsetta så slanke at dei greier å pressa seg inn døra utan å få vondt i ryggen.

Andre arbeidsgjevarar har skjønt kva det eigentleg dreier seg om. Med mishag har dei lenge sett på at arbeidarane les aviser, betalar rekningar og handlar seg mat midt i arbeidstida. Ja, somme høyrer til og med på musikk, og så vil slubbertane forsyne meg ha betalt for å utføra enno ein fritidsaktivitet!

Rett skal vera rett, somme arbeidstakarar er ikkje heilt enkle. Har dei til dømes ikkje særleg lyst til å skifta kontor, er det neimen ikkje enkelt å flytta på dei, og har dei lyst til å trena, skaffar dei seg både sykkel og sykkelbukse utan å spørja sjefen. Dette gjeld anten arbeidsgjevaren er slik eller slik.

Dramatikken gjev sjølvsagt høgst puls der treningsivrige arbeidstakarar blir heldne i taumane av ein sjølvopplyst arbeidsgjevar. Der står to syn steilt imot kvarandre: På den eine sida har ein arbeidstakarar som ynskjer å arbeida litt i treningstida, på den andre arbeidsgjevar som er pukka nødt til å handheva gjeldande avtaleverk, dersom han då ikkje vil smaka på vreiden til styret.

I slike arbeidsmiljø går provokasjon og reaksjon hand i hand: Blir arbeidstakarar observerte i treningsty, kjem det reglar om godkjent arbeidsty. Gjev arbeidstakarane inntrykk av at det er naudsynt å samarbeida med folk i ein annan ende av kontoret, blir dei relokaliserte og plasserte saman. Høyrest det mykje renn i trappa, kjem det opp skilt om kvar heisen er. Ynskjer nokon å avspasera for å gå på fjelltur, får dei melding om at fjellturar er ein helgeaktivitet, og at avspasering helst skal nyttast på kjøpesenter eller til sydenreiser.

Mange vil nok tru at det er negativt å tena til livets brød under slike omstende, men det er neimen ikkje sikkert. Kanskje lokkar det heller fram dei mest kreative tankane og ideane? Overstimulert skaparlyst er vanlegvis gull for innovasjonsverksemder.

Kontorarbeid er ikkje akkurat noko å bli sprek av. Ein sit no helst på ræva og trykkjer. Jamvel når ein ikkje trykkjer, sit ein og vaglar.

Trening er difor noko dei fleste kontoristar syslar med. Somme helst på eit teoretisk plan, andre stykkevis og delt, og atter andre fullt og heilt. Sams for dei to fyrstnemnde gruppene, er at dei ikkje fyrst og fremst fryktar dårleg kondisjon og manglande stål i bein og armar. Det dei er redde for, er at vomma skal deiga seg ut over kontorpulten slik at det ikkje lenger blir plass til avisa, mobiltelefonen og lommeboka.

I mylderet av treningstilbod, er det mangt å velja mellom. Blant nyare aktivitetar, finn me «bootylicious». For tilårskomne karar frå landsbygda, er det slett ikkje så enkelt å få taket på kva dette er, i alle fall ikkje utan hjelp av ei moderne ordbok. Truleg er det kreativ samskriving av orda «booty» og «delicious», altså ræv og deilig. Soleis snakkar me om ræv-deilig trening. For meg er det framleis litt uklart kva dette er. Men at det er eit ræv-dårleg namn, det kan me alle vera samde om. Trass i namnekvaliteten, talar hordar av høgt utdanna kvinner entusiastisk om aktiviteten, og dei vrikkar seg gjennom den eine stillinga etter den andre. Eg likar å tenkja på at det står ein svært grisete mann bak både koreografien og namnet.